Hualngoram History

Hualngoram History

Our ancestors, who lived in and around Seipui, referred to themselves as ‘Duhlian’. They didn’t know the term ‘Chin’, nor did they know ‘Mizo’. Their language was called Duhlian language. Not only did they call themselves Duhlian, but Pawi and Paite also referred to them as Duhlian. The Duhlian people had several sub-tribes, including Chawngte, Chhangte, Chuaungo, Chuauhang, Hauhnar, Hrahsel, Hualngo, Pachuau, Thangur, Tochhawng, and Vanchhawng. These 11 tribes were known as Dawisa kilza.

The Hualngo tribe was known for producing leaders and spiritual guardians. As the Duhlian people moved west, the Thangur clan settled near the Tiau River. Over time, they became known as Sailo, rather than Thangur.

The Hualngo people moved west around 1780 AD, but were forced to return to the east in 1805-1810 AD, as other tribes had already occupied the land.

Hualngo

Hualngova was born between 1550 and 1600 AD in Seipui. His descendants were known as Hualngo, not Lusei. They maintained their ancestral identity as Duhlian. The place where they settled is still known as ‘Hualngo hmun’.

Lusei

The term ‘Lusei’ became popular in 1890 AD, during the British era. Prior to this, they referred to themselves by their sub-tribe names, such as Pachuau or Tochhawng. The British referred to them as Kuki, but the people themselves preferred Lusei.

Hualngo Territory

Some people claim that Hualngo did not have a territory, and that there was no such thing as Hualngoram. However, this is not true. In the past, our ancestors divided the land among themselves, with each clan having its own territory. There were several territories, including Hualngoram, Zahauram, Tlaisunram, and Zaniatram.

When the British colonized us in 1896, they recognized these territories and appointed tribal chiefs to collect taxes. The Hualngo people did not want a tribal chief, as they believed that no one should have authority over another. Therefore, the Zahau Chief collected taxes on behalf of the British in the Hualngo area.

British Era (1917-1943)

During the British era, Burma was part of India, and the Tiau River served as the border between Assam and Burma. In 1917, the British recruited Hualngo men to serve in the army in Falam.

The first Lusei soldiers were recruited from the Lusei Hills in 1921. These soldiers played a significant role in World War II, fighting against the Japanese.

Lusei Identity in Burma (1943-1950)

In 1943, Lusei soldiers in Falam demanded to be recognized as Lusei, rather than Hualngo. This marked the beginning of the Lusei identity in Burma.

In 1946, Lusei leaders in Burma sought recognition as a separate ethnic group, distinct from the Chin people. They argued that they were not Chin, but rather Lusei, and should be treated as such.

Lusei in Kalemyo (1946-1966)

After Burma gained independence, Lusei people began to settle in Kalemyo. They formed the Lusei Welfare Organization (LWO) to promote their interests and advocate for recognition as a separate ethnic group.

In 1963, the Burmese government recognized the Lusei as a distinct ethnic group, and they were granted citizenship.

Hualngo and Lusei Relations

The relationship between Hualngo and Lusei has been complex, with periods of tension and rivalry. Some Lusei people viewed the Hualngo as separatist, while some Hualngo people saw the Lusei as arrogant and dismissive of their heritage.

Despite these tensions, both groups share a common ancestry and cultural heritage. It is hoped that they can put aside their differences and work towards a united future.

Hualngoram

Hualngoram refers to the territory of the Hualngo people. It is not a new concept, but rather a historical reality that dates back to the time of our ancestors. The Hualngoram region was long and was divided into two circles, Circle I and Circle II, during the British era. However, in 1962, the Ne Win government abolished the circle system in Chin State and divided the Hualngoram region into three townships: Falam Township, Tedim Township, and Tonzang Township.

The Hualngoram region is home to not only the Hualngo people, but also many other ethnic groups and tribes, including the Zahau, Tlaisun, and Zaniat, among others.

Hualngoram Peoples Organization (HPO)

The Hualngoram Peoples Organization (HPO) is currently working to revive the Hualngoram and restore the rights of its people. The HPO recognizes and respects the diversity of the region, and its efforts are aimed at serving the interests of all the people living in the Hualngoram region, regardless of their ethnic background.

The HPO aims to address the challenges facing the region by advocating for the recognition of the Hualngoram as a distinct administrative unit, with greater autonomy and self-governance for its people. The organization also seeks to promote the cultural heritage and languages of the various ethnic groups in the region, as well as to address the economic and social development needs of the community. By reviving the Hualngoram, the HPO hopes to empower the people of the region to take control of their own destiny and to ensure that their rights and interests are protected and respected.

The HPO’s efforts are crucial in the current context, as the people of the Hualngoram region face increasing pressure from external forces, including deforestation, mining, and other development projects that threaten their lands, culture, and way of life. By advocating for the rights of the people, the HPO is working to ensure that the region’s natural resources are managed sustainably and that the benefits of development are shared equitably among the local population. Ultimately, the HPO’s goal is to promote the well-being and prosperity of all the people living in the Hualngoram region, while preserving their unique cultural identities and heritage.

Mizo Ṭawnga Chhiar Zau Duhte Tan

Mi thenkhatin Hualngo in ram an nei lo, Hualngoram tih pawh a awm ngai lo tiin min sawi chhe fo mai a, tawite in han chhang mai ila a tha awm e.

Kan pipute hun lai khan mahni hnam hming chawiin ram an lo insem hlawm a. Tuna Falam Township chhungah hian Hualngoram, Zahauram, Tlaisunram, Zaniatram etc… tiin an lo awm hrang thliah hlawm a ni. British in 1896 kum atanga Chin Hills Regulation Acts hmanga min rawn awp hnu pawh khan, ram bung then sa chu ringin Hualngo Area, Zahau Area, Zaniat Area etc… tiin min awp ve nghal a, Land Revenue Tax pawh an mahni area te teah, a hrang thlapa khawn vek a ni.

British ho chuan an aiawha Tax khawntu atan Tribal Chief an ruat thliah thliah hlawm a. Hualngo lalte erawh chuan khaw khat leh khaw khat chungah tumah thu kan nei lo, lal chhawng hnih kan nei ngai lo tiin Tribal Chief hi duh lovin an lo hnawl a. Hualngo area ah Tax khawntu tur an awm tak loh avangin Zahau Chief in a khawn ta a ni. Zahau Chief in Hualngoram pawh a awp vek tia an sawi thin hi a dik lova Zahau Chief chu Hualngorama Chhiah khawntu (Tax Collector) a ni zawk. Tin, Hualgoram kan tih hian Hualngo chauh an awm tihna a ni lova, a chhungah chi peng tam tak an awm a, Hualngo chu a ram hming putu mai a ni. Tun hma deuh chuan khaw 58 a ni thin a, khaw 2 a ram tak avangin khaw 56 a la awm.

Burma in Independent a hmuh (1948) hnu pawh khan British tih dan zirin Circle anga then hrangin inawpna a kalpui a. Hualgoram chin pawh chu Hualngo Circle tiin an then hrang a, a dung zawng a sei deuh avangin Circle I & Circle II tiin 1962 thleng khan kalpui a ni. Revolutionary Council (Gen. Ni Win-a hote) in sorkarna an rawn chelh hnu khan Township Area chu an duh dan danin a then hrang ta thluah mai a, Hualngoram khuate pawh chu Township Pathum (Tonzang, Tedim leh Falam) ah then darhin a lo awm ta a ni. Hualngoram tih chu kan pi leh pute hun atangin 1962 kuma sipaiin sorkarna an lak thleng khan a awm chiang a ni.

Tunah hian sipai sorkarna paih thlak a, kan pi leh pute min hnutchhiah Hualngoram chu din thar leh turin Hualngoram Peoples Organization (HPO) chuan hma a la mek a ni.

Kan pi leh pute Seipui leh a chhehvela an awm laiin an thlahtu an hnam hming an hriat thui ber chu ‘Duhlian’ a ni. Chin tih pawh an hre lo va, Mizo pawh an hre hek lo. An ṭawng pawh Duhlian ṭawng an ti. Anmahni inkohna chauh ni lovin Pawi leh Paihte pawhin Duhlian an ti vek a ni. Seipui chhak leh thlang hla vak lovah Chawngthu, Pautu, Hnamte, Lawitlang leh Leiri etc. an lo awm bawk. Chu mite pawh chuan Duhlian ṭawng an hmang vek a ni.
Duhlian zingah chuan hnam peng a rawn awm chho zel a. Chungte chu Chawngte, Chhangte, Chuaungo, Chuauhang, Hauhnar, Hrahsel, Hualngo, Pachuau, Ṭhangur, Tochhawng, Vanchhawng te an ni. Heng hnam 11-te hi sakhaw hmunkhat Dawisa kilza an tih chu an ni. He mite zingah Hualngo chu an thlahtu aṭangin hnam hruaitu leh sakhaw vawngtu an ni.
Duhlianho thlang an tla a, Ṭiau thlangah chuan Ṭhangura thlahten khua an din a. Thlang tlak runpui lai a ni a, hnam dang Pawi, Ralte etc. in an bel zel a ni. Khua an nei pung zel a, abik takin Ṭhangura thlah Sailohovin khua an nei tam ber a, an ropui hnu chuan Ṭhangur inti lovin Sailo an inti ta a ni.
Hualngo chu an unaute thlang tlak hnuah AD 1780 hnu lamah thlang an tla hnuhnawh a. Thlang tla hmasaten ram an lo hauh zo tawh a, an ram hauhsa an luahsak hlauvin an huphurh a. Hualngo lahin hnam dang thu hnuaia awm an duh si lo va, inhmu thiam lovin 1805-1810 AD bawr velah Ṭiau chhakah an kir leh ta a ni. Hualngo thlang an tlak runpui laiin Chengtawnga leh Zahuata te pafa leh Darhnawka te pafa te chu Simhrin leh Zahau khuaah an lo khawsa a, Chin State-ah hian Hualngo mei a mit lo a ni.

HUALNGO

Hualngova chu Seipui khuaah 1550 leh 1600 AD inkar velah a piang nia rin a ni. Thlang tlak hma pawhin a thlahte chuan ‘Hualngo’ tiin hnam hmingah an pu tawh a, Lusei an inti ngai lo. An hnam bul Duhlian tih erawh chu an hre reng a ni. An thlang tlaknaa khua an dinna hmun chu tun thlengin ‘Hualngo hmun’ tiin khua a la ding a. Heta ṭang hian thlang tlak lai pawhin Hualngo an inti tawh a ni tih chu a lang thei a ni. Mizo chanchin lehkhabu ziaktu apiangin Hualngo chu an ziak tel ve zel a. Mahse Ṭiau thlangah Ṭhangur leh Fanai ṭangrualin an beih avangin Hualngo chu a tlawmtu zawk a ni a. Chuvangin Hualngo ropuina lam an ziak ngai lo. Hualngo chu an thlahtute Seipui khur an luh aṭangin thlang tlak thlengin kum 300 chuang ropui takin an khawsa a. Thlang tlaknaah an che fuh lo va, an ropuina a down (tlahniam) ta a. Mahse 1820 hnu lam aṭangin lalna khua an din leh a. Ṭiau chhak leh thlangah khua 50 deuhthaw an nei leh ta a. ‘Hualngo tlang dung’ tia mite hriat thamin ram an nei leh a, an khua erawh chu a lian vak lo hlawm.

LUSEI

Lusei tih a larna chu Vai len 1890 hnu lam a ni. Chu mi hma chuan hnam hmingah thlahtu bul an sawi ngai lo va, hnam peng zawk an sawi ṭhin; Pachuau, Tochhawng tih angin. Sapho chuan tuna Mizorama chengte hi Kuki tiin an hria a. An lalten ‘Lusei kan ni’ tia an hrilh avangin a ram pawh ‘Lusei ram’, a mihring chengte pawh ‘Lusei’ tiin an puttir a. Chu mi hnu chuan Duhlian tih chu a chuai tial tial a, Lusei tih chu a lar ta zawk a ni. An lalten Lusei an intih avangin mi tam tak chuan Lusei an inti ta a. Mahse mi ṭhenkhat te chuan anmahni hnam kha an la sawi zel a. 1901 chhiarpuiah chuan Lusei, Ralte, Pawi, Hmar, Paite tiin hnam 5 an awm. Lusei ram chu Mizoram, a mihring chu Mizo tiin 1954 kumah an thlak avangin 1961 chhiarpuiah chuan Lusei leh Ralte chuan Mizo an inti a, Mizo, Pawi, Hmar tiin hnam 3 an awm leh ta a ni.
Mizo chanchin lehkhabu ziaktute hian Lusei chu an chhui ṭheuh va, an sawi dan a inang lo vek a. Abul abal hre chiang tak tak an awm lo. Duhlian pawh an chhui chiang phak lo va, rin dana hmehbel ṭheuh an ni. Hetia hnam hminga pu na na na chu Duhliana pawh a awm a, Luseia pawh a awm ngei tih hi rin ṭheuh a ni ta a. Duhliana hi a upa (hmasa a), Luseia hi a hnuhnung a ni.

British-in India a awp lai, 1937 hma zawng khan Burma ram pawh hi India a ni a, ‘Province’ Pakhat anga ngaih kan ni. Governor pakhatin a lo awp a, India Viceroy hnuaia awm a ni. Assam Governor leh Burma Governor ramri chu Ṭiau lui a ni. 1937 aṭang khan Burma chu India aṭangin a in dang ta a, Assam leh Burma ramri Ṭiau lui chuan tunhmaa hnam khata inngai ṭhinte chu Kawl leh Vaiah min chantir ta a ni.

1917-ah Hualngoho chu tihluihnain Falamah Sipai ṭang tura lak an lo ni a. “Kum 3 in thawk ang a, in bang thei ang,” tia tiam sa an ni. Kum 3 a lo kim a, an puanthuah telin ban an tum ta chiam a, an lo tiamsa a nih avangin an hnial thei lo, an bang ta a ni. An Battalion Sap chuan a bangte aiawh la turin Hualngo sipai hotu Jemadar (Bawk khat) Hrangkhama chu a tir a, Hrangkhama chuan, “Hualngo ramah lak tur an awm lo” a ti a. Sap chuan Lusei rama in mite zu la rawh a tileh a. 1921 khan Lusei rama Hualngoho chu Falama sipai turin a zu la ta a ni.

LUSEI HILLS AṬANGA SIPAI HMASATE

Falamah sipai ṭang turin Lusei hills aṭangin mi tam tak an lo lut a. Chung zinga Officer-te chu: (1) Subedar Hrangluaia (Sailo), Ngur khua; (2) Jemadar Taithuama (Ralte), Tualcheng; (3) Jemadar Satinrala (Saza), Sazep khua; (4) Jemadar Saikunga (Sailo), Muallung khua te an ni.
1937 kum-ah Burma chu Sawrkar hrang ang a lo nih avangin Lusei ram aṭanga sipai lut duhte chu Burma address-a luh a ṭul rih a. Amaherawhchu, Khawvel Indopui 2-na a lo thleng ta a, sipaia lut duh apiang chu thliar hran awm lovin luh theih a lo ni leh a. Chumi hun laia Falama sipai Hualngo Company Commander chu Subedar Rosuma a ni a. Battallion-a sipai Commanding Sap chuan Rosuma chu KOKINE Battallion-a sipai turin Hualngo mi 150 (company) pakhat la turin a ti a. Rosuma chuan Hualngo ramah mi lak tur an awm loh thu a sawi a. Sap chuan Lusei rama in chipuite zu la mai rawh a ti leh a, Rosuma chuan Lusei rama mite a zu la ta a ni.
Heng hunlai hian mi zawng zawngin Burma ramah chuan Lusei hi Hualngo an ti a ni tih hi an pawm thei vek a ni ngei ang. Hualngo tih duh lo an sawi a awm ngai lo va, Hualngo company tia koh a ni ṭhin.

BURMA-A LUSEI HMING LAM RIK HMASA BER (1943 - 1950)

1943 October thlaah Falam sipai line-a Lusei hills aṭanga sipaite chuan thurual takin an in-form a, Battallion Commander hmaah an intlar a, “Hualngo company tih kan duh tawh lo, Lusei company tia thleng kan duh,” an ti a. Sap chuan, “Tunah chutiang sawi hun a ni lo, ral an lo thleng ṭep a ni,” a ti a. Midang zawng chu Hualngo company-ah lungawi takin an let leh a, an hotupa Jamedar Saikunga (Sailo) erawh chu Hualngo company aṭangin Kumauni (Vai) company-ah a dah ta a.

1943 November thlaah Falam khawpui chu Japan-in an la ta a, Falam sipaite chu an darh zo ta vek a. 1944 January thlaah Hualngo ram Tlangzawl khuaah Falam sipai vakdarh ram tina awmte chu an inhmukhawm leh a. Chumi hun laia Hualngo company Commander chu Subedar Thangṭhiauva B.P.M, B.G.M a ni a. “Jamedar Saikunga Vai lukawng hnena a sam zial pui nena a awm chu a mawi love” tiin Subedar Thangṭhiauva chuan Commander Sap hnenah Hualngo company-a lo let leh turin a dilsak a, Saikunga chu a lo kir leh a. Subedar Thangṭhiauva chuan, “Saikunga’n ka hnenah thupha a chawi dan chuan, ‘Hualngo leh Lusei hi thil thuhmun a ni a, Lusei company leh Hualngo company tiin company pahnih kan nih theih beiseiin ka tih a ni e,’” tiin a sawi.

Chin hills Battallion-ah chuan Hualngo company tiin hlim takin an awm ho zel a. Japan ral a lo reh ta a, 1946 kumah INDIA leh BURMA chu Independence tur ve ve an lo ni ta a. Chin hills Battallion-a sipai chi tin awmkhawm chu – Burma Gurkha, India Gurkha; Burma Khuangsai, India Khuangsai; Burma Hualngo, India Hualngo tiin an inṭhen ta a, an ṭhen darhte chu company khat ṭheuhvah an dah ta a ni.

1947 vel hian Lusei hills aṭangin Lusei hminga Burma ram lama beh duh zawk pawl a lo ding bawk a. Lusei ram aṭangin Kalemyo phaiah mi an lo pem lut chur chur bawk a. War office aṭangin Luseite hi CHIN hnam an nih ve tho avangin Burma ram miah pawm an ni tih thu a awm bawk a. Amaherawhchu, Lusei hruaitu ṭhenkhatten, “Chin kan nih chuan Luseite hian engmah duhsak bik thil kan hmu dawn lo; chu-ai chuan Lusei tiin Chin zinga tel lovin a hrangin ding ila,” an ti a, an ding ta a ni. Duhsak bik pawh an ni ngei a, Lusei tlangval mi 10 zet chu Rangoon-ah pawl 10 zir turin sawrkar-in a chawm ta nghe nghe a ni.

Tahan vela ‘Lusei Politics’ hian sipai hmun lam pawh a tinghing ve hle a ni. Lusei leh Hualngo chu a inang reng a ni tia an lo ngaih ṭhin chu inenhranna a lo awm ta deuh a ni.

Note: Subedar Thangṭhiauva fapa Pu Hrangthatchhhunga sawi dan chuan, “Falama Saikhunga hovin Lusei tih-lar an tumna chu Ka pa’n ‘Leutenant T. Sailoa’n Saikunga a sawhsual a ni,’ a ti. Lt. T. Sailova hi 1943 vel khan Falam vela Levy sipai tharte hotu atan Sap rank kaiin Sapho hnenah a rawn kal a, Hualngo company-ah te a leng a, mihang Sap rank kai an hmuh hmasak ber a ni. Tunah chuan Brigadier Ṭhenphunga an ti ta a.

BURMA RAMA LUISEI (1950 - 1960s)

Lusei ramah Lusei tih a lar lai takin 1950 velah Lusei ram aṭangin Kawlphaiah an rawn pem lut chur chur mai a. ‘Lusei’ tia hnam khata intelkhawmin Sorkar an dawr a. An hamṭhatna tur dawn theih an beisei a. An hotu ber chu Pu Thanghleia a ni. Sorkar an dawr dan chu: "Ram dang mi leh hnam dang kan ni lo. Kan pipute Khampatah an lo awm tawh a, tlang ram an kai dawnin Bung an phun a, Bungpui pawh hei hi a ni tiin Minister lalte pawh an entir a ni. Tunah kan ram hluiah kan rawn kir leh a, pem chavai kan ni a, in leh lo min dinsak ula, zirna lamah pawh min ṭanpui rawh u. Lusei mi tam tak Kawlram sipaiah an lut a, ram chhan nan mi tam takin an nunna an chan phah a, mi huaisen Medal dawng pawh an awm ṭeuh a ni" an ti a. An thu a lutin a ngaihsak hle a. AFPFL party-in Lusei chungchang ngaihtuahsaktu Committee a din a, U Kyaw Nyein, Cabinet Minister chu Chairman a ni a, member-ah Pu Thanghleia a tel ve.

Tichuan, Lusei tan in leh lo an dinna tur sum puk te, ṭanpuina sum te an pe a. High School zir-lai 20 (mipa 10, hmeichhia 10) chawmna an pe a, 1951 aṭangin 1960 thlengin Rangoon-ah an zir ṭhin. 1958 ah AFPFL party a keh a, Luseiho belhbul leh lo ṭanpuitu ṭhin kha Stable AFPFL lam an nih deuh avangin Lusei chuan Stable lam an bel a. 1960 inthlannaah Stable lam an chak loh avangin Lusei pawh chuan an chak loh phah deuh ta a ni.
1960 velah chuan Lusei Welfare Organization (LWO) tiin Lusei pawl din an tum a, a hnuah an puitlin nghe nghe a. Lusei pawl chuan Kawlramah hnam tenaute dang angin ‘Lusei’ tiin hnam khata dinga Sorkar-a in-Register turin an dil a. Hnam palai Chamber of Nationalities MP neih an beisei bawk. Clean AFPFL U Nu ho sorkar laiin an chakna chuai deuh mahse 1962-ah Gen. Newin hovin sorkarna an vuan a. Chumi hnu chuan Lusei pawl chuan sorkar a dawr zui zel a ni. Sipai sorkar chuan a lo ngaihsak hle a. North West command Col. Lun Tin leh a puitu Col. Van Kulh-a chu 23 March 1963 kum-ah Tahan an lo thleng a. Lusei chu Kawlram mi dik taka pawm an nih thu an puang ta a ni. Sorkar thu chhuah dan chu: “Kalemyo leh Tamu biala lo luta cheng tate Luseiho hi kan zawt vek ang a, ram mi nih duh zawng zawng chu ṭha taka pawm an ni ang. Ram mi nih duh lo chu rang taka um chhuah tur leh tun hnuah luh phalna pek loh tur,” tih a ni.
Sorkar thu chhuah aṭang hian Kawlram chhunga lo awmsa a Hualngoho a huam tel lohzia a lang chiang a ni. Nimahsela, 1963 April leh May thlaah hemi chungchanga Ma Ma Sitsinzi-in hna a thawhnaah chuan Hualngo an tel ta vek a, Hmatpungtin (ID card) chungah “Myanmar Taingyinta Lusei” tih Kawl lehkha tui sena seal chhut a ni ta vek mai a. Mak tak a ni!

A chunga thu hi a chhan leh a awmzia chhui leh ila: Hnam palai MP neih an beisei avanga sorkar lama an biakrawnte khan heti hian an lo hrilh niin an sawi. “Lusei chu hnam dang karah in awm darh a, ram in neih loh avangin Chamber of Nationalities MP pek theih in ni lo vang,” an lo ti a. Anni chuan, “Kan unaute Hualngovin ram an nei a lawm!” tiin Hualngo upa beng an verh ta a ni. Tahan vela awm Hualngo upa Kaphmunga, Zaruma leh Sapchhawna te chuan, “Lusei in tih chuan keini hi Lusei bulpui zawk kan ni. Kan pu Luseian Khampatah bung a phun. Thlapa-an Luseia a hringa Luseian Lamlira a hring,” tiin Hualngo thlengin an chhui a. Chu chu pawm a ni ta nghe nghe a. Tun hma chuan Lusei thlengin an chhui thei ngai lo niin kan hria. Heti hian Tahana awm Hualngo upa rilru an hmuh avangin sorkar hnenah an dil nghal vat a, Ma Ma Sitsinzi chuan Hualngo chu Lusei pem thar ang bawkin pawm thianna seal a chhu ve ta vek a ni. Heng hun laia Luseiho hi duai lo tak an ni. Thil an tithei khawp mai.

L. Keivom-a ziak Zoram Khawvel lehkhabu 1st Edn. Phek 115-ah chuan, “Mak takin a Lusei chi ber Hualngoho lah chuan Juda ten Isua an hnawl ang khan Lusei nih chu an duh der lo mai bawk a,” a ti a. Lusei inti lovin Mizo tih zawk tur a tih duhna a ni ber. L. Keivom-a thu sawi hi a dik ang reng viau va, a awmzia chu hetiang hi a ni:

  1. Lusei tih hi Ṭiau thlanga (tuna Mizoram lama) lar hnuhnung a ni a, he tih hun lai hian Hualngo chu Ṭiau thlangah an awm ve lo va, Lusei an inti ngai lo. Hualngo an inti ngar ngar daih tawh a, Vaiho len lai leh British sorkar hunah pawh Hualngo tia an hriat a ni. Mahse, Rev. Liangkhaia pawhin a ziah angin thu hmasa lama tarlan tawh hnam 11-te kha Lusei an tih chuan kha mite nen khan sakhua leh ṭawng leh culture thuhmun vek kan nih avangin Hualngo pawh Lusei kan ni lo thei bik lo vang tih chu pawm a ni. Hualngo chuan Hnam Lusei a pawm a; Identity hmuhnaa Lusei chu a hriatpui lo.
  2. Sorkar leh hnam dangte hmuh danin Lusei tih chu Kawlrama lut thar, ram mi atana pawm thar chawp angin an ngai a, chung zinga tel chu Hualngoho chuan an duh lo; pem thar an nih loh avangin.
  3. Lusei pawlho chuan Chin tih an duh lo va, Hualngo chuan Chin hnam hlawm zinga Duhlian thlah Hualngo tih chu an pawm dan a ni.
  4. Council thlannaah "nu leh pate Burma rama Piang an ni ang" tih a ni a. Lusei pawlho tan chuan a derthawng ta deuh thin a ni. Kawlram chhunga piang an nih pawhin Lusei tih phawt chu chik ngun bikna an tawk ṭhin.

Chin Special Divission Act 2(4) ah chuan, “Chin tih hi Lusei, Naga leh Kuki te a huam a ni,” tiin a chuanga. 1957 kumah chuan Lusei, Naga leh Kuki chu an ṭhiat a, an rem a ni. Hei hi Lusei upa ṭhenkhat chuan Chin upate hian Lusei chu an laichin atan an hnawl vang emaw, tin, hemi avang hian Luseiin harsatna an tawh phah emaw niin an ngai. B. Lalthanglianga pawhin a lehkhabu History of Mizo in Burma-ah a ziak. Kan hriat dan chuan Rangoo-a awm India Ambassador chu Chin Ministry-ah a kal a, “Chin Act 2(4)-a Lusei, Naga leh Kuki in tih hi India ramah an awm a, in rem ṭhat loh chuan India sorkarin a sawisel a ni,” tia a hrilh avanga siam rem an ni. Tin, buaina an tawh phah tih hi, 1957-ah Lusei tih chu ṭhiat mahse, chumi hnu 1959 kumah Lusei chu Ram mi nihna Hmatpungtin (ID card) pek vek an ni. Harsatna an tawk niin a lang lo. 1963 hnu lama Hmatpungtin (ID card) nei lo erawh chuan harsatna an tawk a, hnawhchhuah te pawh an awm. Anmahni thu dil hlawhtling tak, sorkar thuchhuahah khan “Luh phalna pek tawh loh tur,” tih a awm kha. Lusei tia awm hranna hi chu, a chunga sawi tawh ang khan pa duai lo tak an ni hlawm a, sorkar dawr dan an thiam a, an hamṭhatna tur an hmuh theih zel beiseina avanga Lusei tia a hrang liau liauva din an duh vang a ni zawk ang.

Japan ral buai 1942 hma chuan Lusei ram aṭangin Hualngo hmingin sipaiah an rawn lut ṭhin a. Chu mi hnuah pawh Burma sipaia an luh dawn chuan Hualngo khaw hming an invuah ṭhin a ni. Mi pakhat tarlang ila: Hnahlan khua Lt.Col. Zakhuma chu sipaia a luhin Darkhai khua a invuah a. 1980 hnu lam khan sorkarin a chanchin an rawn dawngsawng a, Darkhai khua an thlen chuan Darkhai mi a ni lo tih an hre chiang ta a ni. Darkhai mi chu ni sela, Chin State Council Chairman pek an tum vanga rawn chhui niin an sawi.
Lusei chuan an thil dil an hlawhtlin ni 23 March 1963 aṭangin kum tin ‘Lusei day’ tiin lawmna an nei ṭhin. A hnu deuhvah Lusei day tih chu sorkarin a remti lo va. Chapchar Kut tiin an thlak a, ropui takin an hmang ṭhin. March 23 denchhena hman a ni.

Lusei leh Hualngo awm khawmna khua leh sipai hmun leh University zirlai awmna hmunah te chuan Hualngo leh Lusei tiin inhriat thiam lohna a awm dawn dawn ṭhin a. Lusei chuan Hualngo chu, “Intihhran duh, hnam terek leh hnam bing chawisan tum, rilru zim, Lusei-ah infun khawm duh lova mi ngawngho,” niin an puh a. Hualngo lahin Lusei chu, “Kawlrama awm tawh hnu pawh a, a rama awmsa an unaute anga awm tum lo, intihhran tum, an unaute Chin leh an laichinte Hualngo pawh chhuk en tlat mi an ni,” tiin an puh ve bawk. Tu veve pawh kan dik lohnaah chuan rilru insiam rem a ṭha viau ang.

Kawlramah ‘Lusei’ tih a ni a, an kalsan tak Lusei ramah chuan ‘Mizo’ an inti vek tawh si a. Thu sawinaah a kawkalh zo ta a, lehkhabu ziaktute pawhin an buai phah zo ta a ni. Luseite hian a ṭulnaah chuan Chin-ah an inkhung lut ve tho mai. A lan theihna chu, Sipai pensionte hmingin “Burma khua leh Tui Lusei(Chin) chungchang” tiin 1983 kumah B. Lalthangliana’n Mandalay-ah lehkhabu a siamsak a ni.

Kalemyo Vela Lusei Hnam (1946 - 1966)​

Kalemyo velah Lusei hnam a lo awm dan chu –Independent hnua Kalemyo-a MP chu Lusei hruaituten an zu bia a. “Kan hnam tan min ngaituah dawn chuan vote singkhat kan nei a, nangmah kan pe ang che,” an ti a. “Aw le” a lo ti a, a tling ta ngei a. Amaherawhchu, “Burma ramah Luseiin ram in nei tlat lo va, tihngaihna a awm lo a ni,” a lo ti a. Lusei hotute chuan, “Hualngoho hi Lusei bulpui an ni,” tiin an chhang ta ringawt a, tichuan KHAMPAT-ah hmunpui an lo khuar tawh bawk a, Lusei hmingin Khampat bungpui chu Luseia phun tih a ni ta a, hla te an phuah ta a ni.(Pu L. Keivoma chuan Hmat-pung-tin neih theih nana Khampat Bungpui tih te hi chawtak khuka khukpui vak a tlak lo ve a ti a).

1946-47 hun lai chu Ram leh hnam intihfel hunlai a ni a, Tahan vela Lusei hruaitute chuan Burma Sawrkar nen an indawr reng a. Kawl Minister-ho nente an inbia a, “British hunlaia ramri hi kan pawm mai a ṭul a, Nangni Lusei hi kan mite in nih chu kan hria a, mahse in ram chu kan tiding thei lo. A mihring chu a duh apiang rawn lut rawh u,” tiin thu an pe a, an rawn pem lut chur chur a ni.

Lusei hruaituten Chin ni ve lova Burma Rama Lusei hnam chikhat a lo pian takah chuan Kawlin Chin an tihte chu an hua a, Lusei tih chu a lar ta em em a ni. Burma rama Lusei hnam thar lo piang tate hi Luseia thlahte ni lovin Burma ram mi an nih theihna tura Luseia hming hawh chawpte an tam zawk a, anmahni chu an hnam han zawt ila, hnam dang daih kan hriat ngai loh hnamte an lo ni a, chu mite chu Lusei intih chungchangah te mi tawrhhlelhawmte an tam zawk. Lusei intih chu hnam U deuhvah an inngai a, hnam dang hmuhsit nan Lusei intih chu an hmang ta ṭhin a ni.

HUALNGO CHIN LEH LUSEI

1950 aṭangin Burma ramah “Lusei” tih hnam thar a lo awm ta a. Tun hma chuan Lusei chu Chin hnam zinga ngaih a lo ni ṭhin a. Tin, 1946-50 inkar vel khan Lusei hills aṭangin Burma ram address-in mi tam tak sipaiah an lo lut a, Burma ramin Independent a lak hnuah Chin sipaite chu Battallion tam takah an lo ding a. 1st Chin, 2nd Chin, 3rd Chin, 4th Chin Battallion-te leh Burma Regiment Battallion-te an ni. Regiment Battallion hi tun hmaa awm ngai lo din thar a ni a, 4th Burma Regiment Battallion thar hi Gurkha hnam tan bika Sawrkarin a buatsaih a ni.
Lusei hnam thar lo awmte tan chuan Lusei Battallion a ding dawn tih thu a thang nasa hle a, 3rd Chin Battallion-a Captain Vuta chu 9th Burma Regiment Battallion-ah Posting a nih takah chuan chu Battallion chu Lusei Battallion a ni dawn tih thu a thang nasa a ni, khaw hunlai khan.

1st BATTALLION THE CHIN RIFLE-A LUSEITE AN HEL

Chumi hun laia 1st Chin Battallion Headquarters chu MA U BIN a ni a, company-a inṭhenin hmun tinah an awm darh vek a. Company tinah Lusei sipaite an awm ve zel a, chu Lusei sipaite chu lehkhain an inhrilh vel a, an company Comander-te thu lovin MA U BIN H.Q-ah chuan an kal ta hlawm a. An Battallion Commander chu Major Pukpauva a ni a. Battallion Commander chuan office-ah Lusei sipaite chu a ko va, “Eng vanga hetia awm nge in nih?” tiin a zawt a. Lusei sipaite chuan, “Nangni Fangra eiho nena awm khawm hi kan duh lo, Rank (bel) pawh min pe ve duh lo va, Nangmahni Falam, Teddim, Halkha te chauh in induhsak bik a; kan lung a awi lo, 9th Burma Regiment Battallion-ah min Posting rawh,” an ti a, Commander chuan, “Bel (Rank) kai thu-ah keiniin Fangra ei leh ei lo kan thliar chuang lo, in service a la tlem vang chauh a ni,” a ti a. Helho chuan, “Nangni hnena awm hi kan duh lo,” tiin an chhang leh a, Luseiho chu Commander chuan MA U BIN Jail-ah anvaiin a dah ta a ni. Battallion Commander chuan Lusei sipai helho chu a mal te tein, “Sipai hna thawh i la duh em?” tiin a zawt leh a, “Duh” tia chhang zawng chu an awmna pangngai company aṭangin company dangah a sawn a, a hnuaia mite hi chuan, “Kan thawk duh lo,” tiin an chhang a.
(1) Sgt Nam Chin, (2) Vawm Kunga, (3) Lalhleia, (4) Sangvunga. Heng mite hi sipaiah an bang a; mahse an hming an thlak a, Battallion dangah sipaiah an lut leh a ni. Lusei sipai helte chu thu hrilh turin Lusei Captain Vuta leh Captain Zuiliana te chu 1st Chin Battallion-ah an kal a, helho chu nun an zilh a ni, an ti.

S.D.O. PU SAVUTA HOVIN

Pu Savuta chu Burma ram Dan bupui ziak tura thlante zingah a tel ve a. Burma ram hmun tinah a zin kual a, Tahan a rawn kal ṭumin, Pu Savuta chuan, “Tunah ram dan bupui chu siam zawh a ni tawh a, tun hnuah State leh hnam tenaute dan siam theih hunte a la awm leh dawn a, chuvangin Hualngo upate leh Lusei upate inhmuho ang u,” tiin rawtna a siam a. Pu Hranghleia (Tahan) Inah Lusei leh Hualngo upate 50 rual an inhmukhawm ta a. Pu Savuta’n, “Nangni leh keini hi kan pipute aṭanga ṭawng khat hmang hnam khata ngaih kan ni a, tunah hnam pahnih anga kan awm hi a ṭha lo ve. Chuvangin, Hualngo hian Lusei an lo inti ngai lo va, tin, Hualngoho hian CHIN nih hi bansan thei kan ni si lova. Nangni pawh CHIN in inti ngai lo bawk, dan thar siamte a lo awm hunah ‘Lusei Chin’ tiin kan hming hi thleng ila ṭha inti em?” tiin a sawi a. Lusei upa ṭhenkhat te chuan ṭha an ti em em a, “Burma rama kan awm chuan CHIN kan ni mai a, Mizorama kan awm chuan Lusei/Mizo kan ni mai tur a ni,” tia sawi tam tak an awm. A ṭhen CHIN nih duh lote chuan, “Thahdo pachal ka ni a, Lusei ka nih theih loh chuan ka nghawng ka tan ang,” ti hial an awm bawk.Ṭhenkhat chuan, “Hualngo hi Lusei bulpui ni reng sia, Lusei ram thlalak (ID card) (Hmat-pung-tin) neih in duh lo hi Paihte leh Pawi-in an sawh sual che u a ni,” an ti a.

Pu Khuangliangkhama chuan Hmat-pung-tin (ID card) chungchangah, “Kei chu tun thleng hian ‘Taing-Yinta Lusei’ tih ka la chhu lo, ‘Taing-Yin-ta Bama, Taing-Yin-ta Chin’ tia an chhut hunah ka la chhu ve ang tiin ka nghak a ni. ‘Taing-Yin-ta Lusei’ tia chhut hi nangni chuan lawmman hmu ang hialah in inngai a, kei chuan miin bawng tam tak a nei a, a thar pakhat a lei belh a, a bo a hlau va, kuang a awrhtir angah ka ngai,” tiin a sawi a. Tin, Chin National day-a thubuai chungchang te tam tak a sawi a. “Keini chuan ‘lam’ chungchangah Lusei leh Hualngo tih kan thliar ve lo,” tiin a sawi bawk.

Captain Vanpuilala (Fam) chuan Hmat-pung-tin (ID card) chungchangah, “Chatuan chamang aṭanga Burma rama Lusei thlah lo awmte hian keini pawmthiam chawp (Adopted) anga hmat-pung-tin (ID card) neih ve an duh loh chuan an sual kan ti thei lovang a, an tan a ṭul ve tlat loh avangin,” a ti a, mipui chu an ngawi ta ṭhuap a ni.

BURMA UNION DAY-AH LUSEI AN TEL THEI TA LO

1966 kum Burma Union day chu Shan State Taunggyi Khuaah nghah a ni a. Chin aiawhin Hualngo hnamte chu lam turin an kal a, a hma chuan Lusei hmingin Luseiho chu Union day-ah an kal ṭhin a. Chumi kumah chuan endiktuten, “hnam khat in ni,” tiin Lusei aiawhte chu lam ve lovin an hawntir ta a ni. Chuta ṭang chuan Lusei hnam chu a awm ta lo a ni.

Ṭhenkhat sawi dan chuan TAMU biala Teddim hnam (Paite) ho hian Union day-ah Tamu bial hminga kal ve an dil a. Hotute chuan, “Nangni chu Chin aiawhin kum tin in kal a, nangni tan hmun a awm ve lo,” tiin an chhang a. Teddim mite chuan, “Lusei pawh an chipui Hualngo hnamte an kal ve tho alawm,” an ti zel a, chuvang chuan Lusei tan hmun ruak a awm thei ta lo nia sawi an awm ve bawk.

PU L. KEIVOMA LEHKHABUAH

Pu L. Keivom ‘Zoram khawvel’ Page No. 115 & 116-naa a ziah a hnuaiah han tar lang nawn leh ila:
“Mak takin, a Lusei chi ber ‘Hualngoho’ lah chuan Judaten Isua an hnawl ang khan, Lusei nih chu an lo duh der lo mai bawk a. Burma rama Zofate, ‘G’ Group zawng zawng leh ‘R’ Group zaa sawmkua aia tamin Lusei intih chu an lo hnawl bawk a. A duh pawl chu Mizoram aṭanga lo pem chhote leh sipaia ṭang ṭhenkhat, Lusei ṭawng hmangho khan an ni mai. Tlem hle mahse intihvei kawngah rual an khum a; Lal Nero-a pawh tizak thei hial tur khawpin hnam thila indeusawnna lamah chuan mi tawrawt an chhuak hnem viau a ni awm a. Tun thleng pawh hian, Lusei intiho zingah, zah nachang hre miah lovin, chutiang rilru piangsualte ningkhawng chanchin chu nuihza fiamthu an thawh nikhuaa an sawi duh ber zuk la tlinga maw le! Zofate inzawmkhawmna duh pawl lama an hruaituten Chin Hills-a Zofate zawng zawng hman tlan tur ṭawng tlanglawn ber an dap lai khan ‘Duhlian Ṭawng’ hman mai chu thil ṭha ber niin an hria a, mahse khang mi tawrawtte khan an tihṭiau nasat lutuk avangin chutiang rawtna ṭha chuan Ni eng hmu zo lovin a hlamzuih ta zawk niin an sawi.

Burma rama Lusei hnam thar a lo awm takan Ram neitu ni vea mikhual mai nih chu duh lohna chang an lo hriat takan Hualngo hnamte chu bulpuia hman a lo ṭul ta bawk a. Hualngoho hi Lusei in ni ve lo tih chu a ri ngai lo. Mahse Hualngo hnam hi Zoram (Chin Hills) lo awptu Pu Chawnbika hunlai leh British hun leh Burma ram amaha a inawp thleng hian Hualngo hnamte hi Sawrkar hriata (Chin), Zofate hnam zinga hnam pakhata lo ding reng a ni a. Chuvangin, “Hualngo hnamte hian anmahni thu maia Hualngo hnam aṭanga bang thei mai emaw, duh lo thei mai te an nih lohzia hi hriatthiampui atan a ṭha hle ang,” a ti.

FALAM-A HUALNGO LEH MIZO (1960 - 1968)​

Hetih hnu hian Falam Hualngoho chuan an tih pangngai, puipun nia hnam lam chu an puitlin thei zel ta tho va. Mizo intite zinga Ṭhalai pawh a tlawmngai thei apiang chu an tel ve zel a, mahse Association erawh chu a ding lo hlen ta a ni.

Rev. Lalthanga chu Burma ram mi nihna an pekte zingah an chhungin an tel ta nghal a, ngaihngam taka an awm hnu 31 May 1968 zanah Mizo helho zinga an hruaitu pakhat, Lalnunmawia hovin Laldenga thupek lohvin Falam an rawn run ta thut a. Chutih laia Falam runtu zinga Mizo hel sipai ṭhenkhatin Rev. Lalthanga an zuk tlawh avang a ni ang ti tein thu a leng vel a. Rev. Lalthanga chuan man a tawk leh ta thut a. A thu an rel fel hnuin an chhungkuain Burma ram mi an nihna chu an hlihsak pahin Mizoramah an thawn kir ta a ni.

Kan hnam, mite min hmuh dana hnam khat ni si hetianga a chhunga intihhranna a awm thei hi khawvel thlir dana ‘National’ an tih ang chi tling pha si lo, lian zawk leh ropui taka inhlawmkhawm nachang hria ila, mite zahtlak tak ni thei ngei tur hian hnam siper kan ti dawn nge, ‘Splinter tribal mindedness’ ti tein nge hming kan vuah dawn ‘United We Stand, Divided We fall’ (Kan thu a rualin kan dingchang a, kan inṭhen darh chuan kan tlu) tih hi hre rengin thil tenauva inthikna leh inelrelna hi ti bo thei hram ila, tichuan thurual taka ṭan lakho hi kan tih turah ngai thei ila tih hi buatsaihtute hmuh dan leh duhthusam a ni e.

Buatsaihtute: Pu Lianhala, Pu Khuangliankhama, Pu Dothawnga & Dr Rodinga